آیت الله العظمی شیرازی: خدای عزوجل برای هدایت انسان‌ها، گاه آنان را خود به مقصد می‌رساند و گاه راهنمایی می کند

نشست علمی روزانه آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی ، روز دوشنبه سیزدهم شوال سال ۱۴۴۵ برگزار شد، در این نشست‌ هم‌چون جلسات پیشین ، ایشان به سوال‌های حاضران در جلسه ، پیرامون مسائل مختلف فقهی پاسخ دادند.

آیت الله العظمی شیرازی با اشاره به آیات ۲۶ تا ۲۹ تکویر : فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ، إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ، لِمَنْ شَاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ، وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ،  کجا می‌روید؟ این (قرآن عظیم) جز پند و نصیحت اهل عالم هیچ نیست، تا هر که از شما بندگان بخواهد راه راست در پیش گیرد، و شما (کافران، راه حق را) نمی‌خواهید مگر خدای آفریننده عالم بخواهد، فرمودند : اسباب هدایت بشر هم به دست خدای متعال و هم انسان است.

معظم له در ادامه فرمودند : خدای متعال اگر به انسان عقل عطا نفرموده بود، نمی‌توانست خدا را تشخیص دهد، بنابراین گاه انسان از این عطیه‌ی الهی استفاده می‌کند و گاه از آن بهره نمی‌گیرد.

ایشان هم‌چنین تاکید فرمودند : لذا در آیه ۴ سوره ابراهیم آمده : فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ، پس خدا هر که را خواهد به ضلالت و گمراهی وا‌می‌گذارد و هر که را خواهد هدایت می‌‌کند، و این بدان معناست که خدا در مسیر هدایت، دست انسان را نمی‌گیرد تا مستقیم او را به سوی بهشت هدایت کند، بلکه او را راهنمایی می‌کند که در برخی مواقع، مسیر درست را انتخاب می‌کند و در پاره ای موارد، از مسیر الهی تبعیت نمی‌کند.

آیت الله العظمی شیرازی با اشاره به مسبب الاسباب بودن خدای عزوجل فرمودند : گاه انسان از این سبب استفاده می‌کند و گاه استفاده نمی‌کند، که این امر به اختیار انسان است.

معظم له در رابطه با انواع هدایت فرمودند : در قرآن هدایت انسان به دو شکل ذکر گردیده، گاه انسان قابلیت دارد که خدا او را ایصال به سوی مطلوب نماید، همانند زمانی که از کسی مسیری سوال می‌شود و او در پاسخ از فرد سوال کننده می‌گوید که دقیقا پشت سر او حرکت کند تا به مقصد برسد، که به این نوع از هدایت، ایصال به سوی مطلوب می گویند.

ایشان در تشریح قسم دوم هدایت فرمودند: گاه پاسخ‌دهنده با دست اشاره می‌کند و مسیر را نشان می دهدکه به این شکل پاسخ، راهنمایی گفته می شود، و خدای عزوجل هر دو نوع از هدایت را طبق مصالح، به بندگان خود ارائه می دهد که گاه هدایت او، ایصال به سوی مطلوب و گاه در حد راهنمایی است، و در قرآن کریم به هر دو نوع هدایت، اشاره شده است.

آیت الله العظمی شیرازی در ادامه فرمودند : اگر انسان شرایط هدایت را داشته باشد، حتما خدای متعال از او دستگیری خواهد نمود و محال است که خدا این زمینه را برای او به وجود نیاورد، چرا که خلاف رحمت و عدل اوست که چنین نکند.

معظم له با مقایسه رفتار انسان‌ها در برابر افراد دارای قابلیت فرمودند : ذات بشر معمولا به گونه‌ای است که اگر فردی، قابلیت داشت، به خود اجازه نمی‌دهد که او را رها کند، حال خدایی که ارحم الراحمین است، قطعا انسان ها را رها نخواهد فرمود.

ایشان در ادامه فرمودند : گاه خدا به انسان امر می کند و قصد هدایت او را دارد اما بشر در مقابل آن عصیان می‌کند، و این عصیان به اختیار خود انسان صورت می‌پذیرد، چرا که بشر مختار است و مجبور نیست، و کسی که ظلم می‌کند، عمل او همانند تیرآهنی نیست که بی اختیار از بالا سقوط کرده و انسانی را بکشد، چون تیرآهن اختیار ندارد اما انسان اختیار دارد، همانگونه که در آیه ۱۶ سوره اسراء آمده : وَإِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا فَفَسَقُوا فِيهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِيرًا، و ما چون اهل دیاری را بخواهیم به کیفر گناه هلاک سازیم پیشوایان و متنعّمان آن شهر را امر کنیم (به طاعت، لیکن) آنها راه فسق (و تبهکاری و ظلم) در آن دیار پیش گیرند (و مردم هم به راه آنها روند) پس آنجا تنبیه و عقاب لزوم خواهد یافت، آن گاه همه را هلاک می‌سازیم.

آیت الله العظمی شیرازی در رابطه مفهوم مؤونه در خمس فرمودند : روایتی از امام جواد علیه السلام در رابطه با خمس نقل شده که « الخمس بعد المؤونة »، خمس بعد از کسر شدن مخارج زندگى است، یعنی مؤونه خمس ندارد.

معظم له در تشریح معنای مؤونه فرمودند : مفهوم ظاهری مؤونه ، آن چیزی است که مصرف می‌شود، و در روایت دیگر هم آمده : « فِي كُلِّ عَامٍ » در هر سال، یعنی باید مؤونه ی  آن سال باشد.

ایشان در ادامه فرمودند : شارع از مؤونه نام برده ، اما آن را معنا نکرده است، لذا باید برای شناخت معنا و مفهوم آن ، به عرف مراجعه نماییم و ببینیم که عرف به چه چیزی مؤونه می گوید، اگر چه در ظاهر ، مؤونه به معنای چیزی است که مصرف می‌شود.

آیت الله العظمی شیرازی هم‌چنین تاکید فرمودند : قید دیگری که گفته شده این است که مؤونه ی آن سال باشد، پس دو قید دارد ، اول آنکه مؤونه باشد، و دوم آنکه مؤونه ی آن سال باشد، لذا اگر فرض کنید شخصی از مخارج امسال خود، برای مخارج دو سال خانواده خود برنج خریداری نمود، در چنین شرایطی آنچه که مؤونه و مصرف امسال اوست، شامل خمس نمی شود، اما آنچه که برای مؤونه سال آینده است، و از مخارج سال جاری خریداری نموده، چون مربوط به امسال نمی شود، شامل خمس می‌شود.

معظم له در ادامه فرمودند :اگر کسی پول کنار بگذارد که هر وقت دخترش خواست ازدواج کند ، برای او جهیزیه خریداری نماید ، این پول ، مؤونه محسوب نمی شود ، چرا که مؤونه به معنای مصرف است ، اما پول به معنای مصرف و مؤونه نیست.

ایشان در رابطه با حکم خمس در رابطه با جهیزیه فرمودند : در رابطه با جهیزیه چون در ادله وارد نشده ، ما باید ببینیم که چه چیزی مصداق مصرف آن سال حساب می‌شود، و هر سالی برای آن سال در نظر گرفته می‌شود ، مثلا اگر از مخارج امسال برای دخترش جهیزیه خریداری می‌کند ، که هر وقت ازدواج کرد ، آنها را به عنوان وسایل منزل استفاده کند ، و مشخص نیست که زمان ازدواج او، امسال و یا چند سال آینده است ، لذا این کالاها باید مؤونه امسال حساب شود، با این دو شرط اگر عرفا مؤونه امسال بوذ، خمس به آن تعلق نمی‌گیرد.

آیت الله العظمی شیرازی در ادامه فرمودند : شخصی که می‌خواهد برای دختر خود ، جهیزیه تهیه کند ، و یک جا نمی تواند آنها را خریداری نماید ، چنانچه متعارف باشد که به تدریج ، این خریداری صورت بگیرد ، چرا که در برخی از کشورها از جمله عراق، متعارف نیست، با این دو شرط، اشکال ندارد، اما اگر کسی ثروتمند است، و می تواند جهیزیه دختر خود را یکجا خریداری نماید، اگر در چنین شرایطی به تدریج خریداری نمود، حکم او شامل این مساله نمی‌شود.

معظم له در ادامه فرمودند : در مؤونه ، شانیت افراد هم شرط است، چون اگر مصرف سالیانه بیش از شان باشد، شامل عمومات خمس می شود ،و استثنا که مؤونه باشد، از آن منصرف می شود، مثلا کسی اگر شان کسی، داشتن منزل یم میلیارد تومانی است، اما به دلیل سودی که در برخی از معاملات، نصیب او شده، در منزل ده میلیارد تومانی می نشیند ، در ادله خمس آمده که : فی کل ما افاد الناس، من قلیل او کثیر ، و این قاعده ، شامل حال او می‌شود ، اما مؤونه ، شامل حال او نشده ، چون بیش از شان اوست.

ایشان هم‌چنین تاکید فرمودند : کسانی که قدرت تهیه جهیزیه را به صورت یکجا ندارند ، تهیه تدریجی آن، بلااشکال است ، به شرط آنکه جنس و کالا خریداری نماید، نه آنکه پول کنار بگذارد و بخواهد با آن پول، جهیزیه خریداری نماید.

آیت الله العظمی شیرازی در رابطه با ملاک و مصداق شیخ و شیخه فرمودند : در مصداق شیخ و شیخه، ملاک، سن و سال نیست، بلکه مساله عرفی است، که در عروة الوثقی هم به آن اشاره شده، و غالبا فقها هم آن را پذیرفته اند، و ممکن است فردی در ۶۰ سالگی، از لحاظ جسمی، وضعیت مناسبی داشته باشد، و سر حال باشد ،اما ممکن است، شخص دیگری در ۵۰ سالگی دچار ضعف و بیحالی باشد.

معظم له در ادامه فرمودند : در لغت عرب از چهل سال به بالا شیخ گفته می شود، اما اگر روزه بر شیخ و شیخه دارای ضرر و حرج نیست حتی اگر در سنین بالا باشند، هیچکدام از فقها فتوا به جواز روزه نگرفتن آنها نداده اند.

ایشان هم چنین تاکید فرمودند : شخصی نقل می کند که حضرت امیرالمومنین را دید که تمام محاسن مبارکشان سفید شده و حتی یک موی سیاه در میان آن وجود نداشت، اما پیامبر اکرم و حضرت امیرالمومنین تا لحظه آخر که هر دو تا ۶۳ سالگی عمر کردند، روزه گرفتند، و حضرت علی تا قبل از ضربت خوردن تا روز هجدهم ماه مبارک رمضان مرتب روزه گرفتند، با آن که از نظر لغت عرب، شیخ بودند.

آیت الله العظمی شیرازی در رابطه با احکام فدیه در چنین مواردی فرمودند : لذا شیخ و شیخه عنوان است نه این که خصوصیت داشته باشد که به آن دلیل بتوان روزه نگرفت، اما اگر در اثر پیری انسان به جایی رسید که  نه به دلیل خطر بیماری، بلکه به خاطر ضعف بنیه نتوانست روزه بگیرد، باید دو فدیه بدهد، یک فدیه به خاطر افطار ماه مبارک رمضان، و یک فدیه در جایی که قضا لازم است و نتواند قضا را بجا آورد، در حالی که مسافر و شخص مریض در صورتی که قضا را بجا نیاورد فقط یک فدیه باید بدهد.

معظم له با اشاره به آیه ۱۸۴ سوره بقره : أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ  إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ، روزهایی به شماره ی معیّن روزه دارید یعنی (تمام ماه رمضان)، و هر کسی از شما مریض یا مسافر باشد، به شماره آن، از روزهای غیر ماه رمضان روزه دارد، و کسانی که روزه گرفتن برای ایشان زحمت است، عوض هر روز فدیه دهند آن قدر که فقیر گرسنه‌ای سیر شود، و هر کس بر این نیکی بیفزاید، برای او بهتر است. و (بی‌تعلّل) روزه داشتن برای شما بهتر خواهد بود اگر (فواید آن را) بدانید، فرمودند : این مساله که برخی از افراد نباید روزه بگیرند و در عوض آن بایستی فدیه بدهند در قرآن کریم مورد تاکید قرار گرفته است.

ایشان با اشاره به مواردی مانند شیخ و شیخه، مشقت، ناتوانی، بیماری عطش، زن حامله و زن بچه شیرده که افطار روزه بر آنان جایز و در برخی موارد واجب است، فرمودند : حکم هر کدام از این موارد متفاوت بوده و محل اختلاف میان فقهاست، مثلا در شیخ و شیخه اگر روزه گرفتن برای آنان ضرر و حرج دارد، و می توانند بعدا روزه بگیرند، مشکل نیست، مثلا در تابستان به دلیل گرمای هوا نمی‌توانند روزه بگیرند، اما می‌توانند قضای آن را به جا آورند، بر اساس نظر برخی از فقها لازم است که قضای آن را به جا آورند، اما برخی از فقها معتقدند که مطلقا قضای روزه از ایشان ساقط است.

آیت الله العظمی شیرازی با تاکید مجدد بر تفاوت حکم این موارد بر اساس ادله فرمودند : مثلا در زن بارداری که زمان زایمان او نزدیک است و زن شیرده ، اگر بتوانند قضای روزه را بجا آورند، حتما قضا لازم است، اگر چه در حال حاضر به دلیل نزدیک بودن زایمان و یا شیر دادن نوزاد نمی تواند روزه بگیرد، اما پس از آنکه دیگر باردار نیست و یا دیگر بچه شیر نمی دهد، اگر می‌تواند قضای روزه را بجا آورد، قضا بر او لازم است، لذا موارد آن متفاوت است و برخی از آنها محل اختلاف است.

معظم له در رابطه با حکم ابتدای کارها با نام فرمودند : در روایتی آمده : كُلُّ أمرٍ ذي بالٍ لَم يُذكَر ، «بِسمِ اللّهِ» فيهِ فَهُوَ أبتَرُ هر كاری كه با نام خدا شروع نشود ابتر است ، و در جای دیگر آمده :  کُلُّ اَمْر ذى بال لَمْ یُذْکَرْ فیهِ بِحَمدِ اللهِ فَهُوَ اَبْتَرُ هر كاری كه در آن نام خدا یاد نشود ابتر است ، و در جای دیگر آمده : کل امر ذی بال لم یذکر بحمدالله فهو ابت هر كاری كه در آن حمد خدا نشود ابتر است ، که همه این ها از موارد بلاغت است و به آن اضافی می گویند ، و هم در آیات قرآن و هم روایات متعارف است و هم در سخنان ما نیز وجود دارد ، مثلا وقتی می‌خواهیم بگوییم شخصی آدم خوبی است، می‌گوییم این آدم از همه بهتر است ، و این بدان معنا نیست که حتی از پیامبران و معصومین هم بهتر است، چرا که قصد ما از گفتن از این جمله ، این نبوده که افضل بودنِ این شخص را بر همه ی افراد بشر را بیان کنیم، لذا این گونه موارد در آیات و روایات که مفهوم بالنسبه و بالاضافه دارد، هم در افضل بودن و هم در حصر کاربرد دارد و به عنوان مطلق بودن نیست و از قرائن کشف می شود.

سایر موارد فقهی مطرح شده در این نشست علمی توسط آیت الله العظمی شیرازی به این شرح بود : مطالبی در رابطه با عده‌ی وفات، حکم عده‌ی زنی که شوهرش مرتد شده، شرح آیه ۱ و ۲ سوره طه، حکم قِران در نماز واجب، حکم سوره قرآن در نماز، حکم نهی در عبادات و معاملات، اشاره به بافضیلت ترین اذکار، و تفاوت حکمت و علت، از دیگر مواردی بود که در این نشست‌ علمی توسط آیت الله العظمی شیرازی به آن‌ها اشاره و یا پاسخ داده شد. لازم به ذکر است که سلسله نشست‌های علمی آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی به صورت روزانه در بیت معظم له در شهر مقدس قم خیابان چهارمردان کوچه ۶ راس ساعت ۱۰:۴۵ به وقت محلی برگزار می‌شود و شما می‌توانید به صورت مستقیم از شبکه امام حسین علیه السلام ماهواره یاهست فرکانس ۱۲۰۷۳ بیننده این نشست علمی باشید.