تخریب و غارت، «وسیع و سیستماتیک» بوده است. این، شرح حال امروز مکان‌های باستانی افغانستان است که هزاران سال تاریخ و تمدن را در خود پناه داده‌اند.
بی بی فارسی در گزارشی نوشت : باستان‌شناس‌ها در دانشگاه شیکاگو می‌گویند محلات باستانی افغانستان زیر تیغه بلدوزر رفته و سلسله تخریب و غارت در زمان حکومت قبلی شروع شده و بعد از رسیدن گروه ط۱لبان به قدرت همچنان ادامه داشته است.
مرکز حفاظت از میراث‌های فرهنگی در دانشگاه شیکاگو می‌گوید که تاکنون موفق شده‌اند ۲۹۰۰۰ ساحه باستانی را در سراسر افغانستان شناسایی و ثبت کنند.
ولی بعد از سال ۲۰۱۸ بود که متوجه یک سری تغییرات عجیب در حومه بلخ شدند.
وقتی تصاویر ماهواره‌ای را بررسی کردند متوجه ماشین‌هایی شدند که برای کندن زمین استفاده می‌شود. این ماشین‌ها در چند فاصله زمانی در مکان‌های باستانی فعالیت داشتند و از خود ردی به جا گذاشتند که پژوهشگران با دیدن آن از حضور بلدوزرها در نقاط تاریخی مطمئن شدند.
پروفسور گیل ستین، «مسئول مرکز حفاظت از میراث‌های فرهنگی در دانشگاه شیکاگو» می‌گوید نقاطی که به تازگی بلدوزر شده بود در تصاویر بعدی نیز دیده می‌شود که در آن سوراخ‌هایی که دزدها کنده‌اند نیز به چشم می‌خورد.
پروفسور ستین می‌گوید: «در واقع افراد می‌آمدند و زمین‌های وسیعی را هموار میکردند تا غارت سیستماتیک محلات آسان شود… برای همین من می‌توانم با اعتماد بیشتری بگویم که دزدی در یک سطحی جریان دارد.»
همکاران پروفسور ستین دریافتند که ۱۶۲ منطقه باستانی با سرعت عجیب، هر هفته یک محل، بین سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۲۱ تخریب شده و دزدی ۳۷ تای آن پس از رسیدن گروه ط۱لبان به قدرت نیز ادامه داشته است.
بسیاری از محلات تاریخی در بلخ شامل تپه‌‌های باستانی، شهر و قلعه، کاروان‌سراها و قنات‌ها است.
بیشترشان در حاشیه‌های بلخ موقعیت دارد که رفت و آمد به آن آسان نیست و از سال ۲۰۱۷ به این‌سو کار باستان‌شناسی در این محلات انجام نشده است.
سید رضا حسینی، «پژوهشگر تاریخ در دانشگاه کمبریج» که سال‌ها در این مورد تحقیق کرده است در گفتگو با بی‌بی‌سی می‌گوید: «این محلات، اهمیت زیادی دارد چون نشان می‌دهد زندگی در گذشته چطور بود. شهرها چطور ساخته شد. مردم چطور زندگی میکردند. در دل هر تپه می‌توان لایه‌هایی از یک تمدن را یافت.»
پیش از این، اطلاعات پراکنده‌ای از احتمال حفاری‌های غیرقانونی و کند‌ن‌کاری بناهای تاریخی وجود داشت ولی این اولین بار است که به کمک نقشه برداری، سنجش از راه دور و سیستم‌های دریافت اطلاعات جغرافیایی باستان‌شناس‌ها می‌توانند با قاطعیت بگویند که این محلات بلدوزرکاری شده است.
ط۱لبان وقتی اولین بار به قدرت رسید، بت‌های ۱۵۰۰ ساله بودا در بامیان را در سال ۲۰۰۱ تخریب کرد و جهان با دیدن آن غرق وحشت شد. این مجسمه‌‌ها زمانی بلندترین بت‌های ایستاده جهان بودند.
بیست سال بعد در ۲۰۲۱، وقتی طالبان دوباره به قدرت رسیدند گفتند به میراث‌های تاریخی احترام می‌گذارند.
وزارت دفاع ط۱لبان نیز در یک مورد خبر داد که پارسال سه نفر را به ظن قاچاق آثار باستانی بازداشت کرده است. این افراد متهم شده‌اند محموله‌ای شامل مجسمه، اجساد مومیایی شده، تاج طلا، کتاب و شمیری قدیمی را با خود انتقال می‌دادند که ۲۷ میلیون دلار ارزش داشته است.
ط۱لبان گفته آن را به موزه‌ی ملی افغانستان واگذار کرده و تحقیقات ادامه دارد.
این احتمال هم وجود دارد که بعضی از این آثار سر از موزه‌ها، گالری‌های و حراجی‌های معتبر جهان در آورند و بی‌نام و نشان و تاریخ به نمایش و فروش گذاشته شود و رد آن برای همیشه گم شود.
