مساجد گِلی ساحل عاج؛ میراث هفت‌قرنی اسلام در غرب آفریقا
مساجد گِلی ساحل عاج؛ میراث هفت‌قرنی اسلام در غرب آفریقا
یونسکو در سال 2021 مجموعه‌ای از مساجد گِلی شمال ساحل عاج را در فهرست میراث جهانی ثبت کرد.
آثاری که هرچند بنای موجودشان به سده‌های 17 تا 19 میلادی بازمی‌گردد، اما ریشه در سبک معماری اسلامی سودانی دارد که بیش از هفت قرن پیش در امپراتوری مالی پدید آمد.
مجموعه‌ای از مساجد گِلی شمال ساحل عاج شامل بناهایی در شهرهایی چون ساماتیگیلا، کوتّو، تِنگرِلا، کائوارا، سوروبانگو، نامبیرا و دو مسجد شهر کُنگ، در سال ۲۰۲۱ به‌عنوان میراث جهانی به ثبت رسیده‌اند.
به گزارش یونسکو، این مساجد نمونه‌ای شاخص از سبک معماری سودانی هستند که از سده‌های ۱۲ تا ۱۴ میلادی در شهر جنّه، پایتخت فرهنگی امپراتوری مالی، شکل گرفت و بعدها به مناطق جنوبی از جمله ساحل عاج گسترش یافت.
هرچند روایت‌های محلی و گردشگری گاه از «قدمت بیش از ۷۰۰ سال» برای این مساجد سخن می‌گویند.
پژوهش‌های علمی از جمله تاریخ‌گذاری رادیوکربن نشان می‌دهد که بناهای موجود عمدتاً در فاصله سده‌های ۱۷ تا ۱۹ میلادی ساخته یا بازسازی شده‌اند.
در واقع، آنچه هفت قرن قدمت دارد، ریشه و خاستگاه این سبک معماری اسلامی-افریقایی است، نه الزاماً دیوارهای فعلی بناها.
ویژگی معماری این مساجد، استفاده از مصالح بومی چون خشت خام و کاهگل (banco) با دیوارهای ضخیم، پشت‌بندهای عمودی برجسته و تیرک‌های چوبی بیرون‌زده (toron) است.
این تیرک‌ها علاوه بر استحکام سازه، امکان داربست‌گذاری برای اندود دوره‌ای بناها را فراهم می‌کنند.
در برخی بناها نیز کلاهک‌های سفالی یا تخم شترمرغ بر فراز پشت‌بندها به چشم می‌خورد که جلوه‌ای آیینی و سنتی به آنها می‌بخشد.
نمونه شاخص این سبک در مسجد ساماتیگیلا دیده می‌شود که در منابع محلی به‌عنوان کهن‌ترین مسجد ساحل عاج شناخته می‌شود، اما مطالعات تاریخی آن را مربوط به سده هجدهم می‌دانند.
مسجد کوتّو نیز با مناره‌های هرمی‌شکل کوتاه و متوالی شناخته می‌شود.
در شهر کُنگ، که از مراکز قدیم اسلام در منطقه بوده است، مسجد بزرگ کنونی بر پایه سنت قدیم شهر قرار دارد و بخش‌هایی از آن در اوایل قرن بیستم بازسازی شده است.
دکتر هادی انصاری پزشک، محقق، مترجم، پژوهشگر در کانال تلگرامی خود نوشته که این مساجد نه‌تنها یادگار گسترش اسلام و شبکه‌های بازرگانی فراتر از صحرای کبیر هستند، بلکه بازتابی از آمیزش فرهنگی جوامع سِنیوفو و مالینکه به شمار می‌آیند.
به همین دلیل یونسکو آنها را نمونه‌ای برجسته از تبادل فرهنگی و معماری بومی ثبت کرده است.
