سالروز درگذشت شیخ طوسی از مشهورترین محدثان و فقیهان شیعه

محمد بن حسن بن علی بن حسن، مشهور به شیخ طوسی و شیخ الطائفه (به معنای بزرگ قوم/بزرگ شیعیان)، از مشهورترین محدثان و فقیهان شیعه است.

شیخ طوسی در رمضان سال ۳۸۵ هجری قمری ، در طوس یکی از شهرهای خراسان متولد شد ، و در روز ۲۲ محرم سال ۴۶۰ هجری قمری در سن ۷۵ سالگی در نجف اشرف درگذشت.

او در ۲۳ سالگی از خراسان به عراق آمد و از اساتیدی چون شیخ مفید، سید مرتضی استفاده کرد.

خلیفه عباسی، کرسی تدریس کلام بغداد را به او سپرد.

هنگامی که کتابخانه شاپور در آتش سوخت، به نجف رفت و در آنجا تدریس و فعالیت علمی خود را شروع کرد که باعث ایجاد تدریجی حوزه علمیه نجف شد.

شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تألیف کرده که برخی بیش از دویست اثر برای او بر شمرده‌اند ، وی نویسنده دو کتاب التهذیب و الاستبصار از کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه است ، اثر مهم شیخ طوسی در تفسیر قرآن، کتاب التبیان فی تفسیر القرآن را می توان برشمرد و از آثار مهم فقهی او کتاب های نهایه، الخلاف و المبسوط ، شامل نظرات و نوشته‌های فقهی او مورد توجه فقیهان شیعه است.

شیخ طوسی در سایر علوم اسلامی مثل رجال، کلام و اصول فقه نیز صاحب‌نظر بود و کتاب‌های او جزء کتاب‌های مرجع علوم دینی است.

او تحول در اجتهاد شیعی را آغاز کرد و مباحث آن را گسترش داد و در برابر اجتهاد اهل تسنن به آن استقلال بخشید ، نامدارترین شاگرد او ابوالصلاح حلبی است.

زندگی‌نامه

شیخ طوسی در رمضان سال ۳۸۵ هجری قمری، در طوس یکی از شهرهای خراسان متولد شد ، کنیه او ابوجعفر است که گاهی در برابر شیخ کلینی و شیخ صدوق که کنیه هر دوی آنها ابوجعفر بود به او ابوجعفر ثالث می‌گویند.

او معاصر سلطان محمود غزنوی، حکومت آل بویه، شیخ صدوق، فردوسی، شیخ مفید، ابن سینا، ابوریحان بیرونی و سید مرتضی بوده است.

وی در ۴۰۸ هجری قمری در ۲۳ سالگی به عراق رفت و ۵ سال شاگرد شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق)، ۳ سال شاگرد حسین بن عبیدالله غضائری (متوفای ۴۱۱ق) و نیز شاگرد ابن حاشر بزاز، ابن ابی جید، و ابن الصلت بود ، بعضی از مشایخ وی و نجاشی (۳۷۲-۴۵۰ق) مشترک‌اند ، وی در جوانی به درجه اجتهاد رسید و کتاب تهذیب الاحکام را در این دوره و با پیشنهاد استادش، شیخ مفید تألیف کرد ، پس از مرگ شیخ مفید، نزد شاگرد او سید مرتضی حاضر شد و ۲۳ سال در مضر او تحصیل کرد.

سید مرتضی علم الهدی به سال ۴۳۶ هجری قمری درگذشت و پس از وی شیخ طوسی، به عنوان مرجع تقلید شیعه شناخته شد.

خلیفه عباسی، القائم بامر الله، کرسی علم کلام را در بغداد به او سپرد ، در میان شاگردانش ۳۰۰ تن از علما بودند ، وی در این جایگاه بود تا اینکه ترکان سلجوقی در سال ۴۴۷ هجری قمری با استفاده از ضعف آل بویه – که شیعه مذهب بودند – به بغداد حمله کردند و با اشغال آن، حکومت آل بویه را برانداختند ، و در سال ۴۴۷ طغرل وارد بغداد شد و کتابخانه شاپور را سوزاند.

در سال ۴۴۸ به سبب حمله طغرل به بغداد و انقراض آل بویه بر آزار و اذیت شیعیان توسط اهل تسنن و سلجوقیان افزوده شد ، در این سال میان شیعیان و اهل تسنن بغداد درگیری روی داد ، ابن جوزی در حوادث این سال از گریختن ابوجعفر طوسی و غارت شدن خانه‌اش در ۴۴۹ هجری قمری سخن گفته است.

در این زمان عبد الملک وزیر طغرل بیک، به محله‌های شیعه‌نشین حمله کرد و به کشتار آنان پرداخت ، به خانه شیخ حمله کردند تا وی را به قتل برسانند، ولی او را نیافتند و وسایل منزل و کتاب‌های او را به آتش کشیدند ، گفته‌اند طغرل بیک تا سال ۴۴۹، چندین بار کتاب‌های شیخ طوسی را در ملأ عام سوزاند.

بعد از چهل سال اقامت در بغداد به علت حوادث ناگواری که بین امرا و صاحبان مذاهب مختلف روی داد و با به آتش کشیده‌ شدن کتابخانه و خانه شیخ و محله شیعه‌نشین بغداد، به نجف هجرت و حوزه هزار ساله نجف را پی‌ریزی نمود ، هرچند گفته‌اند این حوزه قبل از او بوده است.

گفته شده که در آنجا ۳۰۰ مجتهد تربیت کرد و چندین کتاب نوشت ، برخی گزارش‌ها نیز سال ۴۴۸ را سال تأسیس حوزه علمیه نجف می‌دانند ، قدرت علمی وی به گونه‌ای بود که تا ۸۰ سال فتوایی مخالف فتواهای وی صادر نشد.

شیخ طوسی تحولی در اجتهاد شیعه آغاز کرده و توانست آن را در برابر اجتهاد اهل تسنن به استقلال برساند.

شیخ طوسی ۱۲ سال آخر عمرش را در نجف گذراند.

خانواده

خاندان شیخ طوسی تا چند نسل علما و فقها بوده‌اند.

پسرش به نام حسن ، ملقب به ابو علی ، «مفید ثانی» کتابی به نام «أمالی» دارد و کتاب «النهایة» پدرش را نیز شرح کرده‌است.

همچنین دختران شیخ طوسی نیز فقیهه و فاضله بوده‌اند.

فرزند شیخ طوسی که پس از رحلت پدر در نجف ماند و به مرجعیت شیعه رسید.

شیخ طوسی از پسرش حسن، نوه‌ای داشته به نام محمد که کنیه‌اش، ابوالحسن بوده و او نیز مرجع شیعه و در نجف بوده و در سال ۵۴۰ هجری قمری درگذشته است.

ابتکارات علمی

شیخ مفید که استاد شیخ طوسی است، نخستین شخصیت علمی در شیعه است که علم کلام را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید ، شیخ ‌طوسی نیز اکثر کتب خود را در علم اصول و عقاید با بیانات کلامی درآمیخته است ، این کار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد که تفسیر قرآن را با مشرب‌های عقیدتی و فکری گوناگونی عرضه بدارند ، بدین‌ترتیب پس از شیخ، تـفـاسـیـری بـا مـشـرب‌های فلسفی و عرفانی و علمی به وجود آمد که تاثیر مهمی در تغییر افکار مسلمین باقی گذاشت.

یـکـی دیـگـر از تاثیرات و ابتکارات شیخ طوسی، استفاده از احادیث اهل تسنن و استنتاج از مسائل کلامی آنان می‌باشد ، این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل تسنن در کتب شیعه و انتقال آرای شیعه به دیـگـران بود، تفاسیر مهمی چون مجمع البیان و تفسیر ابوالفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یک سری مسائلی را که مورد اختلاف و یا انکار شیعیان می‌باشد، در متن خود آوردند کـه اخـیـرا عـالـم وارسـته و مجاهد، علامه مرتضی عسکری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این کجروی‌ها را یافته و آن‌ها را افشا نمود که تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند می‌باشد.

از خـصـوصـیات دیگر شیخ طوسی آن است که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آرا خود قرار داد، به طوری که هیچ یک از فقها جرات نیافتند که در برابر آرا فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نـمـایـنـد.

الـبـتـه ایـن مـسائل باعث رکود تکامل فقهی در برهه‌ای از زمان گردید، ولی بعدها با درخششی که برخی از فقها از نسل آن بزرگ فقیه نمودند، این سد شکسته گردید و آرا و نظریات فـقـهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افکار و آرا جدید فقهی در عرصه زنـدگـی مردم تابش نمود و این یک حادثه تاریخی درک موقعیت شیخ طوسی را برای ما تسهیل مـی‌نماید در درک عظمت وی کافی است در نظر داشته باشیم که تا سال‌ها بعد از وی با وجود انبوه دانـشمندان شیعه، هیچ عالمی توفیق نیافت که شخصیت علمی و موقعیت او را تحت الشعاع خود قرار دهد.

در علوم کلامی و فلسفی و معقول و منقول، تا ظهور خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۲) و علامه حسن بن یوسف مطهر حلی (متوفی ۷۲۶)، هیچ کس یارای برابری با عقاید کـلامـی وی را نـداشـت در تفسیر قرآن تا پیش از مجمع البیان امین الاسلام طبرسی (متوفی ۵۴۸) هـیـچ کـتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است، مجمع البیان نیز همچنانکه مؤلفش گوید، از دریای بی‌کران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشه‌هایی چیده است.

در فقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او، ناقل فتاوای وی بوده‌اند و به احترام فقاهت و دانش او از خـود رای و نـظـری ابـراز نمی‌داشتند تا اینکه محمد بن ادریس حلی (متوفی ۵۹۸) برخاست و اجتهاد و مکتب فقهی شیعه را با جرات و تهور خاصی از حالت رکود موجود و وضع یکنواخت بیرون آورد.

اساتید شیخ‌ طوسی

شیخ طوسی از علمایی است که بیشترین روایات را نقل کرده است ، او بیشترین روایاتش را از پنج استاد خود نقل نموده است:

۱- ابن معلم أبو عبد اللّه مفید.
۲- أبو عبد اللّه حسین بن عبید اللّه غضائری.
۳- أحمد بن عبدون معروف به ابن حاشر.
۴- أبو حسین علی بن أحمد بن محمد بن أبی جيّد قمی.
۵- أحمد بن محمد بن موسی معروف به ابن صلت أهوازی.

شیخ طوسی غیر از اساتید بالا، از اساتیدی که نامشان در ذیل می آید نیز روایات و علوم مختلف را فرا گرفته است.

۱- أبو قاسم علی بن شبل بن أسد.
۲- سید مرتضی علم الهدی.
۳- أبو محمد حسن بن قاسم محمدی.
۴- أحمد بن ابراهیم قزوینی.
۵- أبو عبد اللّه حسین بن ابراهیم قزوینی.
۶- جعفر بن حسین بن حسکه قمی.
۷- أبو زکریا محمد بن سلیمان حرانی یا حمدانی.
۸- شیخ أبو طالب بن غرور.
۹- سید أبو الفتح هلال بن محمد بن جعفر حفار.
۱۰- أبو محمد حسن بن محمد بن یحیی بن داود فحام معروف به ابن فحام سامرایی.
۱۱- أبو عمرو عبد الواحد بن محمد بن عبد اللّه بن مهدی.
۱۲- حسین بن أبی محمد هارون بن موسی تلعکبری.
۱۳- محمد بن أحمد بن أبی الفوارس حافظ.
۱۴- أبو منصور سکری.
۱۵- محمد بن علی بن خشیش بن نضر بن جعفر بن ابراهیم تمیمی.
۱۶- أبو حسن علی بن أحمد بن عمر بن حفص مقری معروف به ابن حمامی مقری.
۱۷- أبو حسن محمد بن محمد بن محمد بن مخلد.
۱۸- أبو حسین علی بن محمد بن عبد اللّه بن بشران معروف به ابن بشران معدل.
۱۹- أبو عبد اللّه محمد بن علی بن حموی بصری.
۲۰- أبو حسین بن سوار مغربی.
۲۱- محمد بن سنان.
۲۲- أبو علی بن شاذان.
علامه حلی این سه استاد اخیر شیخ را از اهل تسنن دانسته است.
۲۳- أبو حسین حنبش مقری.
۲۴- قاضی أبو طیب طبری حویزی.
۲۵- قاضی أبو قاسم تنوخی.
۲۶- أبو علی حسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد بن اشناس معروف بابن حمامی بزاز.
۲۷- – أبو عبد اللّه حسین بن ابراهیم بن علی قمی معروف بابن حناط.
۲۸- أبو عبد اللّه فارسی.
۲۹- أبو حسن صفّار.
۳۰- أبو حسین أحمد بن علی نجاشی.
۳۱- أبو محمد عبد الحمید بن محمد مقری نیشابوری.

شاگردان شیخ‌ طوسی

شیخ طوسی بیش از ۳۰۰ شاگرد داشته است، در این باره حاج شیخ عباس قمی- رضوان اللّه علیه- می گوید: «شاگردان خبره او که جملگی مجتهد بودند افزون بر ۳۰۰ تن و از اهل تسنن، بی شمار و نامحدود بودند.»

از جمله مشاهیر تلامیذ شیخ طوسی می توان از ابو علی طوسی فرزند وی، ملقّب به مفید ثانی(۵۱۵ ه. ق)، شهر آشوب سروی جد صاحب معالم العلماء و ابو الفتح کراجکی یاد کرد.

و اما اسامی سایر شاگردان شیخ از این قرار است:

۱- أبو ابراهیم اسماعیل بن محمد بن حسن بن حسین بن محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی.
۲- أبو طالب اسحاق(برادر شاگرد فوق).
۳- آدم بن یونس بن أبی مهاجر نسفی.
۴- أبو خیر برکه بن محمد بن برکه أسدی.
۵- أبو صلاح تقی حلبی.
۶- أبو ابراهیم جعفر بن علی بن جعفر حسینی.
۷- أبو علی حسن بن شیخ طوسی(فرزند شیخ طوسی).
۸- حسن بن حسین بن بابویه قمی.
۹- محی الدین أبو عبد اللّه حسن بن مظفر حمدانی.
۱۰- أبو محمد حسن بن عبد العزیز جهانی.
۱۱- حسین بن فتح واعظ گرگانی.
۱۲- أبو محمد زید بن علی بن حسین حسینی(حسنی).
۱۳- أبو صمصام ذو الفقار بن محمد حسینی مروزی.
۱۴- أبو حسن سلیمان صهرشتی.
۱۵- صاعد بن ربیعه بن أبی غانم.
۱۶- أبو صلت محمد بن عبد القادر.
۱۷- سعد الدین ابن برّاج.
۱۸- مفید نیشابوری.
۱۹- عبد الجبار رازی.
۲۰- علی بن عبد الصمد.
۲۱- عبید اللّه بن حسن بن حسین بن بابویه.
۲۲- غازی بن أحمد بن أبی منصور سامانی.
۲۳- کردی علی بن کردی فارسی.
۲۴- أبو حسن مطهر دیباجی(صدر الأشرف).
۲۵- أبو فتح محمد بن علی کراجکی.
۲۶- أبو عبد اللّه محمد بن هبه اللّه وراق.
۲۷- أبو جعفر محمد بن علی بن حسن حلبی.
۲۸- أبو سعید منصور بن حسن آبی.
۲۹- جمال الدین محمد بن أبی قاسم طبری آملی.
۳۰- ناصر بن رضا بن محمد حسینی.

تالیفات شیخ طوسی‌

آثار و تالیف های شیخ طوسی، اکنون به صورت دائره المعارفی در دسترس قرار دارد.

آنچه مسلّم است آنکه، شیخ الطائفه از کتابخانه های بزرگی چون دار الکتب شاپور پسر اردشیر در بغداد که آن را در سال 383 ق وقف نمود و کتابخانه سید رضی و سید مرتضی- رحمه اللّه علیهما- که مشتمل بر هشتاد هزار کتاب بوده، به خوبی بهره برده است.

ایشان در زمینه های گوناگون علوم اسلامی دست به تألیف و نگارش زده است.

برخی از آثار وی به صورت جوابیه و نامه، نگاشته شده است و پاره ای دیگر، به صورت املاء و قرائت، تدریس و سپس توسط خود شیخ یا در مواردی توسط شاگردانش، زیر نظر وی به رشته تحریر در آمده است.

تالیفات شیخ که مجموعا پنجاه و سه کتاب و رساله است به سه قسم تقسیم می شود:

الف.تالیفاتی که در دست نیست و با همه کوششی که تا کنون انجام شده نسخه‌ای از آنها یافت نشده است (بیست و شش کتاب و رساله)

۱- انس الوحید؛ این کتاب را خود شیخ در«فهرست» این طور یاد کرده است:«انس الوحید مجموع».

۲- ریاضه العقول / شرح المقدمه؛ متن این شرح نیز از شیخ است و در تالیفات چاپ شده ایشان به نام:«مقدمه فی المدخل الی علم الکلام» یاد خواهد شد. کتاب ریاضه العقول در فهرست شیخ و فهرست نجاشی ذکر شده است.

۳- شرح الشرح فی الاصول؛ حسن بن محمد سلیقی که از تلامیذ شیخ بوده گوید:«املی علینا منه شیئا صالحا و مات رحمه الله و لم یتمه و لم یصنف مثله». این کتاب شاید شرح شرح جمل العلم یعنی شرح تمهید الاصول باشد و بنابراین متن آن هم از شیخ است.

۴- ما لا یسع المکلف الاخلال به / ما لا یسع المکلف ترکه؛ از این رساله نسخه‌ای سراغ نداریم فقط صاحب ذریعه(ره) رسالهای در کتابخانه کاشف الغطاء نجف دیده که احتمالا همین رساله باشد.

۵- تعلیق ما لا یسع؛ این رساله در معالم العلماء یاد شده است و شاید تعلیقهای بر رساله پیش باشد.

۶- ما یعلل و مالا یعلل؛ این رساله در فهرست شیخ و رجال نجاشی یاد شده و صاحب ذریعه در مقدمه تفسیر تبیان فرموده: در علم کلام است.

۷- مسائل ابن براج؛ این رساله در برخی نسخههای فهرست شیخ و نیز در معالم العلماء در تالیفات شیخ یاد شده است.

۸- المسائل الالیاسیه؛ شیخ در فهرست با این عبارت این رساله را یاد کرده است:«المسائل الالیاسیه مائه مسأله فی فنون مختلفه».

۹- المسائل الحلبیه؛ در فهرست شیخ یاد شده و صاحب ذریعه در مقدمه تبیان فرموده:«در فقه است».

۱۰- المسائل الجنبلائیه، شیخ در فهرست فرموده:«بیست و چهار مساله است» و صاحب ذریعه گوید:«در فقه می باشد».

۱۱- المسائل الدمشقیه، شیخ در فهرست فرموده: این رساله دوازده مسأله است.

۱۲- المسائل الرازیه فی الوعید؛ در فهرست شیخ یاد شده است.

۱۳- المسائل الرجبیه فی تفسیر القرآن؛ شیخ در فهرست فرموده:«لم یصنف مثلها».

۱۴- المسائل القمیه؛ این رساله در معالم العلماء و برخی از نسخ فهرست یاد شده است.

۱۵- مسأله فی الاحوال؛ شیخ در فهرست گوید:«وله مسأله فی الاحوال ملیحه».

۱۶- مسأله فی العمل بخبر الواحد؛ در فهرست یاد شده است.

۱۷- مسأله فی مواقیت الصلوه؛ در معالم العلماء ذکر شده است.

۱۸- مسأله فی وجوب الجزیه علی الیهود؛ در معالم العلماء و برخی از نسخ فهرست یاد شده است.

۱۹- مقتل الحسین؛ در فهرست یاد شده، و عبارت معالم العلماء این است:«مختصر فی مقتل الحسین علیه السلام».

۲۰- مناسک الحج فی مجرد العمل و الادعیه؛ در فهرست یاد شده است.

۲۱- النقض علی ابن شاذان فی مسأله الغار؛ در فهرست یاد شده است.

۲۲- هدایه المسترشد و بصیره المتعبد؛ در فهرست شیخ یاد شده و صاحب ذریعه در مقدمه تبیان فرموده: در ادعیه و عبادات است.

۲۳- الکافی فی الکلام؛ در معالم العلماء یاد شده و فرموده: غیر تام.(ما تمّ نسخه).

۲۴- کتاب کبیر فی الاصول؛ در فهرست یاد شده و فرموده:«بخش توحید و قسمتی از مباحث عدل آن نوشته شده است». و شاید همان کتاب شرح الشرح باشد.

۲۵- مختصر اخبار المختار؛ این کتاب در فهرست شیخ یاد شده و گفته می شود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران دو نسخه که احتمال دارد همین کتاب باشد، موجود است.

۲۶- المنتمین الی الجبابره؛ در معالم العلماء چاپ نجف با این عبارت یاد شده است، ولی در چاپ تهران و نیز مجمع الرجال قهپائی عبارت این طور است:«وجوب الجزیه علی الیهود و المنتمین الی الجبابره». و بنابر این کتاب جدایی نخواهد بود و همان رساله شماره هجده است.

این بود اسامی کتاب‌ها و رساله‌هایی که متاسفانه تا کنون نسخه‌ای از آنها یافت نشده است.

ب. تالیفاتی که نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌ها موجود است ولی هنوز چاپ نشده

از تالیفات شیخ طوسی آنچه نسخه‌اش موجود است ولی هنوز چاپ نشده فقط دو کتاب است.

۱- تمهید الاصول / شرح ما یتعلق بالاصول من جمل العلم و العمل؛ شرح بخش اصول عقائد از کتاب جمل العلم و العمل سید مرتضی است. از این کتاب چند نسخه در دست است که یکی از آنها از سده ششم و در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.

اخیرا ترجمه این کتاب چاپ شده و از قرار مسموع مترجم در صدد است که عربی آنرا هم تصحیح و چاپ کند. وفقه الله تعالی.

۲- المصباح الصغیر / مختصر المصباح؛ مختصر مصباح المتهجد خود شیخ است. نسخه های متعددی از این کتاب در دست است

ج. تالیفات چاپ شده (بیست و پنج کتاب و رساله)

۱- الاستبصار؛ یکی از کتب اربعه حدیث شیعه است و در هند در سه جلد و نجف در چهار جلد و در ایران چاپ شده است.

۲- الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد؛ فقه و کلام است و در قم و نجف در یک جلد چاپ شده است.

۳- الامالی / المجالس؛ حدیث است و در تهران چاپ سنگی و در نجف و ایران در دو مجلد چاپ شده است.

۴- التبیان فی تفسیر القرآن؛ در نجف و ایران در ده مجلد چاپ شده است.

۵- الخلاف فی الاحکام / مسائل الخلاف؛ فقه است و در قم در چهار مجلد، و در تهران در دو مجلد چاپ شده است.

۶- تلخیص الشافی، مختصر شافی سید مرتضی در کلام است. در ایران و نجف در چهار جلد چاپ شده است.

۷- تهذیب الاحکام؛ یکی از کتب اربعه حدیث شیعه است. در ایران و نجف در ده مجلد چاپ شده است.

۸- الرجال؛ یکی از کتب اربعه رجالیه شیعه است. در یک جلد در نجف چاپ شده است.

۹- رجال الکشی- اختیار الرجال؛ یکی دیگر از کتب اربعه رجالیه شیعه است و چند بار در هند، نجف و مشهد چاپ شده است.

۱۰- عده الاصول؛ در اصول فقه است، در تهران، هندو قم چاپ شده است.

۱۱- الغیبه؛ مربوط به امام زمان و غیبت آن بزرگوار(عج) است. در ایران و عراق چاپ شده است.

۱۲- الفهرست؛ یکی دیگر از کتب اربعه رجالیه شیعه است. در هند، نجف و مشهد چاپ شده است.

۱۳- المبسوط؛ در فقه است بار اول درایران و عراق در هشت جلد چاپ است.

۱۴- مصباح المتهجد؛ کتاب دعا است و در تهران و قم چاپ شده است.

۱۵- النهایه فی الفقه؛ در تهران و لبنان چاپ حروفی و در یک جلد، و نیز در تهران با ترجمه فارسی در سه جلد توسط انتشارات دانشگاه چاپ شده است.(جلد سوم آن که تعلیقات است اخیرا منتشر شده است).

رساله های چاپ شده شیخ‌ طوسی

۱- الاعتقادات؛ این رساله قبلا در مجموعه یاد نامه شیخ طوسی چاپ شده بود و این چاپ بر اساس همان چاپ انجام شده است.

۲- الایجاز؛ رسالهای است در ارث، قبلا در نجف چاپ شده بود و این چاپ بر اساس همان نسخه چاپی و یک نسخه خطی انجام شده است.

۳- تحریم الفقاع؛ این رساله تا کنون چاپ نشده بود و بر اساس دو نسخه از سه نسخه خطی آن که در دست است در این مجموعه چاپ شده است.

۴- ثلاثون مسأله؛ این رساله در اعتقادات است و پیشتر در مجموعه یادنامه شیخ طوسی چاپ شده بود و این چاپ بر اساس همان نسخه چاپی انجام شده است.

۵- الجمل و العقود؛ فقه است و قبلا دو بار چاپ شده بود یکی چاپ گرواری از روی یک نسخه کهن، و دیگری چاپ حروفی با ترجمه توسط دانشکده الهیات مشهد.

۶- عمل یوم و لیله؛ این رساله در فقه است و پیشتر در مجله اندیشههای نو در قم چاپ شده بود و بر اساس همان چاپ این چاپ هم انجام شده است.

۷- الفرق بین الامام و النبی؛ این رساله نیز قبلا در مجله اندیشه های نو چاپ شده بود و بر اساس همان چاپ این چاپ نیز انجام شده است.

۸- المسائل الحائریه؛ این رساله شامل مسائل فقهی و کلامی و تفسیری است و تا کنون چاپ نشده بود و برای اولین بار بر اساس سه نسخه خطی که از آن در دست است و متاسفانه ناقص می باشند در این مجموعه چاپ شده است.

۹- المفصح؛ این رساله در امامت است و تا کنون چاپ نشده بود و بر اساس یکی از دو نسخه‌ای که از آن در دست می باشد(ولی متاسفانه ناقص است) این چاپ انجام شده است.

۱۰- مقدمه فی المدخل الی علم الکلام؛ این رساله پیشتر در مجموعه یادنامه شیخ طوسی چاپ شده بود و این چاپ دوم آن است.

وفات

شیخ طوسی ۱۲ سال در نجف زندگی کرد و در ۴۶۰ق شب دوشنبه، ۲۲ محرم درگذشت و شاگردانش حسن بن مهدی سلیقی، حسن بن عبدالواحد عین زربی، و ابوالحسن لولوی او را غسل داده و در خانه‌اش دفن کردند.

طبق وصیت شیخ، این خانه، به مسجد تبدیل شد ، مسجد شیخ طوسی (که جامع الشیخ الطوسی نیز نامیده می‌شود) امروزه از مساجد مشهور نجف است ، این مسجد که در محله مشراق قرار دارد، تا به حال چندین بار بازسازی، مرمت و تعمیر اساسی شده است.