قبرستان بقیع؛ روایت مظلومیت اهل‌بیت علیهم‌السلام در دل تاریخ اسلام
مدینه منوره، سرزمین وحی و هجرت پیامبر اسلام (ص)، میزبان یکی از مهم‌ترین و پربرکت‌ترین اماکن اسلامی است؛ قبرستان بقیع. این مکان، نه‌تنها یکی از قدیمی‌ترین آرامگاه‌های اسلامی به شمار می‌رود، بلکه مدفن شماری از بزرگان صدر اسلام، از جمله چهار تن از امامان معصوم شیعه علیهم‌السلام است. با این حال، این مکان مقدس به دست متعصبان وهابی تخریب شد و به نماد مظلومیت اهل‌بیت علیهم‌السلام و غربت تاریخی آنان در دل مسلمانان تبدیل گردید.
پیشینه تاریخی قبرستان بقیع
قبرستان بقیع، که با نام بقیع الغرقد نیز شناخته می‌شود، پیش از ظهور اسلام وجود داشته است. واژهٔ “غرقد” اشاره به نوعی درخت خاردار دارد که در آن مکان می‌روییده و نام آن تا امروز بر جای مانده است.
پس از هجرت پیامبر اعظم (ص) به مدینه، این مکان به عنوان نخستین گورستان رسمی مسلمانان تعیین شد. پیش از آن، مردم مدینه اجساد مردگان خود را در گورستان‌های «بنی‌حرام» و «بنی‌سالم» یا حتی در منازل خود دفن می‌کردند.
اولین کسی که از انصار در این قبرستان دفن شد، اسعد بن زراره بود و نخستین مهاجری که در آن به خاک سپرده شد عثمان بن مظعون بود. با دفن ابراهیم، فرزند خردسال پیامبر (ص)، که مورد علاقه فراوان آن حضرت بود، بقیع جایگاهی ویژه یافت و قبایل مختلف مدینه درختان و خارهای آن ناحیه را زدودند و زمین را برای دفن مردگان خود آماده کردند.
مقام‌های مدفون در بقیع
بقیع، گنجینه‌ای از شخصیت‌های بزرگ اسلام است. برخی از مهم‌ترین چهره‌های مدفون در آن عبارت‌اند از:
چهار امام معصوم علیهم‌السلام
امام حسن مجتبی (ع)
امام علی بن الحسین، زین‌العابدین (ع)
امام محمد باقر (ع)
امام جعفر صادق (ع)
این چهار امام در یک بقعه‌ی مشترک با گنبد و ضریحی باشکوه و معماری هشت‌ضلعی دفن شده بودند که تا پیش از تخریب، زیارتگاه مهمی برای شیعیان و مسلمانان جهان به شمار می‌رفت.
دختران و همسران پیامبر (ص)
حضرت رقیه، ام‌کلثوم و زینب، دختران پیامبر (ص)
همسران پیامبر از جمله: عایشه، زینب بنت جحش، ام‌حبیبه، سوده و دیگران
خویشاوندان نزدیک پیامبر (ص)
حضرت فاطمه بنت اسد (س)، مادر امیرالمؤمنین (ع)
حضرت ام‌البنین (س)، مادر حضرت ابوالفضل العباس (ع)
عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر
ابراهیم فرزند پیامبر
حلیمه سعدیه، دایه‌ی پیامبر
اسماعیل فرزند امام صادق (ع)، محمد حنفیه، عقیل، عبدالله بن جعفر، حلیمه سعدیه و بسیاری دیگر
شکوه معماری پیش از تخریب
توصیفات باقی‌مانده از جهانگردان و زائران قرون گذشته، از شکوه و عظمت قبور بقیع حکایت دارد. بقعه‌ی ائمه اطهار (ع) دارای گنبدی بلند و هشت‌ضلعی، محراب، ضریح‌های چوبی نفیس، چلچراغ، فرش و شمعدان بوده است. ابن جبیر در قرن ششم هجری، و ابن بطوطه در قرن هشتم، در سفرنامه‌های خود از این بقعه با عباراتی چون «قبه‌ای مرتفع و باشکوه» یاد کرده‌اند. همچنین ابراهیم رفعت پاشا در سال ۱۳۲۵ هجری قمری از آن به‌عنوان بزرگ‌ترین بقعه در بقیع یاد کرده است.
فاجعه تخریب بقیع
نخستین تخریب – سال ۱۲۲۱ هجری قمری
با هجوم نیروهای وهابی به سرکردگی عبدالعزیز بن سعود به مدینه، پس از محاصره‌ای خونین و کشتار مردم بی‌گناه، قبور بقیع نخستین‌بار در سال ۱۲۲۱ هجری قمری تخریب شد. این اقدام، با واکنش دولت عثمانی روبه‌رو گردید و پس از مدتی با بازگشت کنترل به دولت عثمانی، برخی مراقد بازسازی شدند.
دومین تخریب – هشتم شوال ۱۳۴۴ هجری قمری
دومین و سهمگین‌ترین تخریب بقیع، در روز هشتم شوال ۱۳۴۴ هجری قمری به وقوع پیوست. پس از تسلط دوباره‌ی آل سعود بر مدینه، به فتوای علمای وهابی و با پشتیبانی حکام وقت، تمامی گنبدها، بقعه‌ها و نشانه‌های قبور به کلی ویران شد. در این اقدام:
بقعه ائمه بقیع (ع)
حرم عبدالله و آمنه (پدر و مادر پیامبر)
آرامگاه حضرت فاطمه بنت اسد (س)
قبر حضرت ام‌البنین (س)
قبر حضرت ابراهیم فرزند پیامبر (ص)
مزار دختران پیامبر (ص)
و بسیاری دیگر از قبور مطهر صحابه و اهل بیت علیهم‌السلام
همگی تخریب و با خاک یکسان شدند. وهابیان حتی در همین سال، گنبد خدیجه (س) در مکه، قبر حضرت عبدالمطلب و ابوطالب (ع)، و قبر حوا در جده را نیز ویران کردند. آن‌ها حتی قصد حمله به حرم مطهر پیامبر (ص) را داشتند اما به‌سبب ترس از واکنش شدید جهان اسلام از آن صرف‌نظر کردند.
واکنش‌ها به تخریب بقیع
فاجعه تخریب بقیع واکنش‌های شدید و گسترده‌ای را در میان مسلمانان، به‌ویژه شیعیان جهان برانگیخت. مراجع، علما، و حوزه‌های علمیه از نجف تا قم، با ارسال نامه‌ها، بیانیه‌ها و تلگرام‌ها به مقامات بین‌المللی و اسلامی، این اقدام ویرانگر را محکوم کردند.
در این میان، خاندان علمی شیرازی نقش ویژه‌ای در افشای این جنایت و دفاع از حرمت قبور مطهر ایفا کردند. حضرت آیت‌الله العظمی سید محمد شیرازی قدس سره و برادر شهیدش، آیت‌الله سید حسن شیرازی، همواره از جمله پیشگامان مبارزه فرهنگی و فکری با این جریان افراطی و تلاش برای بازسازی بقیع بوده‌اند.
با هجوم نیروهای وهابی به سرکردگی عبدالعزیز بن سعود به مدینه، پس از محاصره‌ای خونین و کشتار مردم بی‌گناه، قبور بقیع نخستین‌بار در سال ۱۲۲۱ هجری قمری تخریب شد. این اقدام، با واکنش دولت عثمانی روبه‌رو گردید و پس از مدتی با بازگشت کنترل به دولت عثمانی، برخی مراقد بازسازی شدند.
تلاش ها برای بازسازی مراقد مطهر ائمه بقیع علیهم‌السلام
از زمان تخریب بقیع تاکنون، شخصیت‌ها، علما و اقشار مختلف جامعهٔ ایمانی برای بازسازی مراقد اهل‌بیت علیهم‌السلام در بقیع تلاش کرده‌اند. در این میان، شهید آیت‌الله سید حسن شیرازی نقش برجسته‌ای داشت.
ایشان با علمای اهل‌سنت عربستان سعودی وارد گفت‌وگو شد و با دلایل فقهی، مشروعیت و حتی استحباب ساخت حرم بر قبور اهل‌بیت را برای آنان اثبات کرد. وی در این مسیر تا اخذ موافقت برخی علما و سیاستمداران سعودی نیز پیش رفت؛ اما دخالت‌های جریان‌هایی در عراق، رشوه‌دادن به برخی از فقهای سعودی، و همراهی دولت عراق با رژیم سعودی، مانع از تحقق این هدف مقدس شد.
حضرت آیت‌الله العظمی سید محمد شیرازی قدس سره در کتاب برادرم شهید سید حسن شیرازی می‌نویسد:
«ایشان در سفرهای خود با دولتمردان و سیاستمداران سعودی دیدار می‌کرد و برای بازسازی بقیعِ مطهر، آنان را تحت فشار قرار می‌داد و پس از دیدارها و گفتگوهای مکرر، وعده‌ی بازسازی را گرفت، ولی برخی جریانات مانع از تحقق آن شدند.»
همچنین آیت‌الله سید مرتضی قزوینی نقل می‌کند که رئیس ارتباطات جهان اسلام، محمد بن سرور الصبان، گفته است:
«دیوار فعلی که دور قبرستان بقیع وجود دارد به همت مرجع راحل آیت‌الله سید محمد شیرازی و برادر شهیدش سید حسن شیرازی ساخته شده است.»
بقیع امروز؛ غربتی بی‌پایان
امروزه قبرستان بقیع، در حصار دیوارهایی بلند و بدون هیچ نشانی از آن معماری باشکوه، تنها با تابلویی ساده معرفی می‌شود. زائران برای زیارت امامان خود ناچارند از فاصله‌ای دور و با چشم‌هایی اشکبار، خاک بی‌نام و نشانی را نگاه کنند که روزی محل تجلی شکوه اسلام و اهل بیت پیامبر (ص) بود.
کلام پایانی
بقیع، آیینه‌ای صادق از مظلومیت تاریخ شیعه است. یادآوری و بزرگداشت این روز، تنها برای بازگویی یک فاجعه نیست، بلکه هشداری است برای صیانت از تاریخ و هویت اسلامی در برابر جریانات تندرو و جهل‌گرا.
