مختار بن ابی عبید ثقفی، یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ اسلام، پس از واقعه کربلا و شهادت امام حسین علیه‌السلام، به رهبری قیامی بزرگ برخاست تا انتقام خون شهدای کربلا را از قاتلان آنها بگیرد.
قیام مختار نه تنها یک حرکت سیاسی و نظامی، بلکه یک حرکت اسلامی به منظور احقاق حق و عدالت بود که تا شهادت او در سال ۶۸ هجری ادامه یافت.
آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی در یکی از جلسات نشست های علمی خود فرمودند: روایات در مورد مختار و قیام او مختلف است و هم روایات مثبت و هم منفی در مورد او وارد شده که تمامی آن ها یا مَراسیل و یا ضِعاف است، چه روایاتی که مختار را فردی خوب و چه روایاتی که او را بد معرفی می کنند.
معظم له در ادامه فرمودند: مرجع تقلید راحل مرحوم آیت الله العظمی سید محمد شیرازی کتاب و جزوه ای حول شخصیت مختار نوشته اند که در آنجا، اختیار ایشان این بوده که مختار فردی خوب و حرکت او صحیح بوده است، لذا اگر این کتاب را پیدا کنید و به آن مراجعه کنید قاعدتا معلومات خوبی از آن به دست خواهید آورد.
مختار بن ابی عبید ثقفی کنیه‌اش ابواسحاق و لقب وی کیسان بود، پدر او ابو عبید از بزرگان صحابه پیامبر اکرم بود، که پس از شهادت آن حضرت، در جنگ جسر یکی از جنگ‌های قادسیه در زمان خلیفه دوم به قتل رسید، مادر وی دومه بنت عمرو بن وهب است که ابن طیفور وی را از صاحبان بلاغت و فصاحت ذکر کرده است.
عمویش سعد بن مسعود ثقفی از طرف امیرالمومنین والی مداین بود، برادرانش وهب و مالک و جبر، همراه پدرشان در جنگ جسر کشته شدند.
مختار در سال اول هجرت متولد شد، از دوران کودکی مختار اطلاعات موثقی در دست نیست و بیشتر اطلاعاتی که درباره او موجود است، مربوط به دوران قیام و ماجرای خونخواهی امام حسین است ، بنابر این از وقایع شخصی او کمتر روایتی نقل شده است.
در زمان قیام امام حسین، هنگامی که مسلم بن عقیل وارد کوفه شد، در منزل مختار ساکن گردید و سپس به خانه هانی بن عروه نقل مکان کرد، مختار به علت همکاری با مسلم و مخالفت با عبیدالله بن زیاد زندانی شد و در ماجرای کربلا، در کوفه و در زندان ابن زیاد به سر می برد.
مختار در سال 64 هجری وارد کوفه شد و از شیعیان و بزرگان این شهر درخواست نمود که جهت گرفتن انتقام خون شهداى کربلا وى را یارى دهند، بدین جهت مختار بار دیگر دستگیر شد.
مختار پیش از دستگیرى با سران توابین از جمله سلیمان بن صرد خزاعی در مبارزه با قاتلان واقعه کربلا، همفکرى و همکارى داشت، اما در زمان قیام ایشان در زندان عبدالله بن زبیر بسر مى برد، پس از شهادت توابین، مختار از زندان با آنان تماس گرفت و زمینه قیام خویش را فراهم ساخت.
مختار پس از آزادی از زندان، به سازماندهى مجدد شیعیان و خونخواهان امام حسین علیه‌السلام پرداخت.
گستره ی دعوت مختار به بصره نیز رسید و تعداد زیادى از شیعیان این شهر پس از زد و خوردهاى متعدد به کوفه وارد شده و به مختار پیوستند.
بسیارى از سران شیعه از جمله “ابراهیم بن مالک اشتر نخعى” هم به او پیوسته و از جهت نیرو و امکانات، او تقویت نمودند، پس از آن که زمینه قیام فراهم آمد، مختار و ابراهیم بن مالک اشتر و دیگر سران نهضت، تصمیم گرفتند که در شب پنج‌شنبه 14 ربیع الاول سال 66 قیام را آغاز کرده و حکومت کوفه را بدست گیرند.
انقلابیون کوفه با شعار «یا لثارات الحسین» حرکت خویش را گسترش داده و با شکست دشمن، حکومت کوفه را بدست گرفته و نماینده عبدالله بن زبیر را اخراج کردند.
یاران مختار که عموما از موالیان و ایرانیان مقیم عراق و شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم‌السلام بودند، در اندک مدتى بر بخش‌هایى از عراق تسلط پیدا کردند، درگیرهاى سختى در محله‌ها و میدان هاى کوفه پیش آمد، گروه هایى کشته و گروه هایى تسلیم شدند و مختار وارد قصر شد و فردایش براى مردم سخنرانى کرد، و اشراف کوفه با او بیعت کردند.
در این قیام، مختار شماری از عاملان واقعه کربلا، همچون شمر بن ذی‌الجوشن، خولی بن یزید، عمر بن سعد و عبیدالله بن زیاد را به قتل رساند، او سر عبیدالله بن زیاد و عمر بن سعد را به مدینه نزد امام سجاد علیه السلام فرستاد.
سرانجام مختار پس از 18 ماه حکومت و جنگیدن با سه گروه یعنی مروانیان در شام و آل زبیر در حجاز و اشراف کوفه سرانجام در 14 رمضان سال 68 هجری قمری در حالی که 67 سال داشت به دست مصعب بن زبیر به قتل رسید.
پس از کشته شدن وى، حدود هفت هزار نفر از یاران او که در دار الاماره محاصره بودند، همگى دستگیر شده و با قساوت تمام به دستور مصعب کشته شدند.
پس از کشتن مختار، پیکر او در دیوار دارالاماره مدفون شد.
این قبر مخفی ماند تا اینکه آیت‌الله العظمی سید محمدمهدی بحرالعلوم حدود 230 سال پیش، در جست‌وجو برای یافتن بقایا و محراب مسجد کوفه برآمد.
با توجه به اینکه مسجد کوفه در آن زمان پایین‌تر از زمین‌های اطراف بود و امکان جاری‌شدن آب‌های سطحی در آن وجود داشت، ایشان تشخیص داد مسجد کوفه با خاک پاک پر و همسطح زمین‌های مجاور شود.
پیرو دستور آیت‌الله بحرالعلوم و هنگام عملیات همسطح‌سازی، قبری پنهان شده در انتهای راهرو در زیرزمین و به طرف خارج مسجد به سمت دارالاماره پیدا شد که سنگ قبر آن به نام «مختار بن ابی عبید ثقفی» منقوش بود.
پس از یافتن قبر، «محسن الحاج عبود شلاش» ساختن حرم جدید و بزرگی برای مختار را بر عهده گرفت و آن را به رواق حرم مسلم بن عقیل از سمت جنوب ملحق کرد.
امروز، مرقد مختار در مسجد کوفه به عنوان نمادی از مقاومت و عدالت‌خواهی در تاریخ اسلام شناخته می‌شود.
