آیت الله العظمی شیرازی : بر اساس قاعده ی لاضَرَر و لاضِرار ، در صورت امکان ضرر برای انسان ، حکم وجوب یا حرمت اعمالی که توسط شارع معین شده ، برداشته می شود

نشست علمی روزانه آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی ، روز دوشنبه چهاردهم ربیع الثانی سال ۱۴۴۵ برگزار شد، در این نشست هم چون جلسات پیشین ، ایشان به سوال های حاضران در جلسه ، پیرامون مسائل مختلف فقهی پاسخ دادند.

آیت الله العظمی شیرازی در این نشست در رابطه با قاعده لاضَرَر و لاضِرار فرمودند : آن گونه که در ذهنم است ، فقط یک نفر از فقهای مشهور ، و آن هم مرحوم شیخ الشریعه اصفهانی ، «لا» در این قاعده را به معنای نهی در نظر گرفته است ، وگرنه از قدیم تا به امروز «لا» را به معنای نفی در نظر گرفته اند.

معظم له در ادامه فرمودند : لاضَرَر ، نفی نسبت به احکام است ، اما لاضِرار ، نفی نسبت به دیگران است ، لاضَرَر یعنی احکامی که شارع ، قرار داده و در برخی موارد ، حکم وجوب ، و در پاره ای از موارد ، حکم حرام برای آن ها مقرر فرموده ، و چنانچه این وجوب و حرمت ، موجب ضرر برای انسان شد ، شارع ، آن وجوب و حرمت را برمی دارد ، مثلا اگر روزه موجب ضرر برای انسان شد ، یا قیام در نماز برای انسان ، ضرر داشت ، این دیگر واجب نیست ، و همین طور ، اگر ترک حرامی ، موجب ضرر شد ، حرمت ، از آن برداشته می شود.

لازم به ذکر است که قاعده لاضَرَرْ ، قاعده ای فقهی است که برگرفته از متن حدیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله «لا ضَرَر و لا ضِرار فی الاسلام» می باشد ، و بر نفی ضرر و زیان زدن به خود و دیگران در دین اسلام و حرمت آن دلالت می‌کند ، قاعده لاضرر از قواعد مشهوری است که در بیشتر ابواب فقهی کاربرد دارد و در اهمیت آن گفته شده که یکی از پنج قاعده‌ای است که مسائل فقهی بر آن استوار است ، برخی از آیات قرآن، دلایل عقلی و سیره عقلا و روایات زیادی در منابع روایی شیعه و اهل تسنن بر این قاعده دلالت دارند.

گفتنی است که «ضَرَر» به‌معنای وارد شدن نقصان در مال، جان و آبرو است ، اما در معنای «ضِرار» اختلاف‌نظر است ، برخی آن را به‌معنای ضرر رساندن متقابل دو فرد به یکدیگر معنا کرده‌اند ، و بعضی به همان معنای ضَرَر و به عنوان تأکید برای «لاضَرَر» در نظر گرفته اند ، و عده ای به معنای تداوم و استمرار در ضرر رساندن دانسته اند ، بنا به نظر فقها ، ملاک تشخیص ضرر ، عرف است.

ایشان در ادامه فرمودند : در میان فقها ، تنها مرحوم ملا احمد نراقی ، نظری متفاوت دارند که در مستندالشیعه به آن اشاره ، و گفته اند : این موارد ، اصلا حکم ضرری محسوب نمی‌شوند که بخواهیم آنها را از عموم قاعده «لا ضرر» مستثنا بدانیم، زیرا ضرر در جایی است که در مقابل آن هیچ نفعی نباشد، نه نفع دنیوی و نه نفع اخروی ، در حالی که در موارد مذکور اگرچه نفع دنیوی وجود ندارد، ولی امر به انجام آنها از طرف شارع، دلالت بر وجود نفع اخروی دارد، پس اصلا در این موارد ضرر صدق نمی‌کند ، اما این ادعای مرحوم نراقی ، خلاف ظاهر است ، و حتی هم اساتید و هم شاگردان و نیز فقهای دیگر ، فرمایش ایشان را نپذیرفته اند.

آیت الله العظمی شیرازی با اشاره به عام بودن قاعده ی لاضرار فرمودند : بر اساس قاعده ی ما من عام إلا وقد خُصَّ ، این قاعده ، عام است ، و تخصیص دارد ، چون ادله می گوید در جایی که جهاد ، واجب است ، خمس و زکات ، واجب است ، اگر این موارد را ضرری بدانیم ، این ، مخصص است ، لذا هر جا ضرر وجود داشت ، اخص هم دلیل دارد ، و با آن که جهاد موجب ضرر است ، اما چون حکم مسلم شارع است ، از این قاعده ی عام ، تخصیص می خورد.

معظم له با اشاره به آیه ۶ سوره مائده : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ ، ای اهل ایمان، چون خواهید برای نماز برخیزید صورت و دستها را تا مرفق (آرنج) بشویید ، فرمودند : حرف الی به معنای انتها است اما در این آیه ی شریفه ، غایت مغسول ، مراد بوده نه غایت غَسل ، یعنی انتهای دست مدنظر است ، نه انتهای فعل شستن ، یعنی دستی را که انتهای آن ، مرفق است ، را بشویید ، اما در این آیه ی شریفه ، در رابطه با کیفیت و چگونگی شستن ، مطلبی نیامده است .

ایشان با تاکید بر فرمایش پیامبر گرامی اسلام که فرمودند : کتاب الله و عترتی اهل بیتی ، فرمودند : عترت فرموده اند که از مرفق به پایین بایستی شسته شود ، اما عامه ، همان گونه که با ما در مسائل دیگری هم اختلاف دارند ، در اینجا نیز اختلاف نظر دارند.

آیت الله العظمی شیرازی تاکید فرمودند : اگر فقط ما و قرآن بودیم ، در قرآن نیامده که از مرفق تا انگشتان و یا از انگشتان تا مرفق ، بایستی شسته شود ، اما در روایات خاصه ، کیفیت شستن ، توضیح داده شده است.

معظم له در ادامه با ذکر روایتی از امام رضا علیه السلام فرمودند : از حضرت سوال شد : ممکن است علائم ظهور اتفاق نیفتد اما ظهور انجام بشود ؟ ، فرمودند : بله ، سوال شد : ممکن است حضرت حجت اصلا تا روز قیامت ظهور نکنند ؟ ، فرمودند : نمی شود ، و ظهور حتما اتفاق خواهد افتاد ، چرا که همان طور که عرض شد اصل ظهور ، وَعد است ، و خدای متعال بر خلاف وَعد ، عمل نمی کند ، اما علائم وَعید است ، و اتفاقا خلاف وعید عمل کردن فضیلت است ، و حضرت رضا در رابطه با حتمی بودن ظهور فرمودند : لَوْ خَلَتِ الأَرْضُ طَرْفَةَ عَيْنٍ مِنْ حُجَّةٍ لَساخَتْ بِأَهْلِها (اگر زمين به مقدار يك چشم بر هم نهادن خالى از حجت باشد، اهل خود را در كام خود فرو مى برد).

ایشان با ذکر مثالی در رابطه با وعده ی پدر به فرزند ، فرمودند : گاه پدر به فرزندش وعده می دهد ، در صورت قبولی و کسب نمره ی خوب ، هدیه ای به تو خواهم داد ، این وَعد است و باید انجام شود و اگر انجام نشد ، برای وعده دهنده خوب نیست ، اما گاه پدر به فرزند می گوید اگر قبول نشوی و نمره ی خوب نیاوری ، تو را به منزل راه نخواهم داد ، حال اگر آن فرزند قبول نشد و نمره ی خوبی کسب نکرد ، چنانچه پدر او را به منزل راه داد ، این چون وَعید بوده ، خلاف وَعید عمل کردن فضیلت است ، لذا اگر علائم ظهور محقق نشد ، و ظهور انجام شد ، این خلاف وَعید است ، و اشکالی ندارد.

آیت الله العظمی شیرازی در ادامه فرمودند : حتی در مورد تکمیل عدد یاران حضرت حجت هم با آن که در روایت آمده که تا عدد تکمیل نشد ، حضرت ظهور نمی کنند ، اما همین مساله هم چون وعید است ، اگر عدد هم تکمیل نشد ، ممکن است ظهور اتفاق بیفتد ، و این فضیلت است.

سایر موارد فقهی مطرح شده در این نشست علمی توسط آیت الله العظمی شیرازی به این شرح بود : ملازمه ی اهل صالح بودن فرزند و دعا کردن او برای پدر و مادر ، حکم قیام متصل به رکوعِ فراموش شده ، حکم استطاعت حج در صورت داشتن بدهی ، وقت ادای غسل جمعه ، وضعیت انسان ها در عالم برزخ ، حکم مقدم بودن پرداخت بدهی و یا خمس ، حکم سعی بین صفا و مروه بر روی طبقات ، و حکم نمازی که سجده ی سهو آن فراموش شده ، از دیگر مواردی بود که در این نشست علمی توسط آیت الله العظمی شیرازی به آن ها اشاره و یا پاسخ داده شد.

لازم به ذکر است که سلسله نشست‌های علمی آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی به صورت روزانه در بیت معظم له در شهر مقدس قم خیابان چهارمردان کوچه ۶ راس ساعت ۱۱ به وقت محلی برگزار می‌شود و شما می‌توانید به صورت مستقیم از شبکه امام حسین علیه السلام ماهواره یاهست فرکانس ۱۲۰۷۳ بیننده این نشست علمی باشید.