آیت الله العظمی شیرازی: تمسخر دیگران، مجوزی برای انجام فعل حرام نمی‌باشد

نشست علمی روزانه آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی، روز سه شنبه چهارم ذی حجه سال ۱۴۴۵ برگزار شد، در این نشست هم‌چون جلسات پیشین، ایشان به سوال‌های حاضران در جلسه، پیرامون مسائل مختلف فقهی پاسخ دادند.

آیت الله العظمی شیرازی با تاکید بر این که تمسخر دیگران، مجوزی برای انجام فعل حرام نمی‌باشد، فرمودند: البته حرج و ضرر، همه احکام را تخصیص می‌زند و گاه در صورت وجود حرج و ضرر، ممکن است انجام فعل حرام در چنین شرایطی جایز باشد.

معظم له با اشاره به این که در دو مورد حرج و ضرر موجب تخصیص احکام نمی‌شود و تحت هیچ شرایطی نمی‌توان عمل حرام را انجام داد، فرمودند: مورد اول در جایی است که آن حکم شرعی بر اساس حرج و ضرر پایه گذاری شده باشد، مانند، جهاد، زکات، خمس، و فدیه که در این گونه موارد، چون حرج و ضرر، اخص است، شامل این تخصیص نمی‌شود.

ایشان در رابطه با مورد دومی که شامل این تخصصیص نمی‌شود، فرمودند: مورد دوم در جایی است که ارتکاز مومنین و متشرعین، کاری را حرام بدانند و انجام آن را ناپسند شمرده و از ارتکاب به آن، تحت هر شرایطی پرهیز نمایند، چرا که ارتکاز متشرعه نزد فقها، حجت است، لذا در چنین شرایطی چون پرهیز مومنین از انجام آن فعل، اخص است، شامل این تخصیص نمی‌شود.

آیت الله العظمی شیرازی انجام اعلام خلاف اخلاق مانند زنا را از جمله مصادیقِ این مورد ذکر نموده و فرمودند: در چنین شرایطی حتی اگر انسان دچار بی خوابی و درد و مشکلاتی نظیر آن شود، با آن که دچار ضرر و حرج شده اما شامل قاعده ضرر و حرج نمی‌شود و حرمت آن فعل، هم چنان باقی خواهد ماند، چرا که در ارتکاز مومنین و متدنین، حرمت این فعل به واسطه حرج و ضرر رفع نمی‌گردد، لذا در این دو مورد، حرج و ضرر، موجب جواز انجام فعل حرام نمی‌باشد.

معظم له در ادامه فرمودند: روایت صحیحه ای از امام رضا علیه السلام در این مساله وجود دارد که الان عبارت روایت را به یاد ندارم، اما در کتب فقهی مانند وسائل الشیعه موجود است که دلالت بر حرمت تراشیدن ریش دارد، اما من نسبت به تراشیدن چانه، فتوا به حرمت داده ام، ولی در مورد تراشیدن دو طرف صورت، نظر به احتیاط وجوبی داده ام، یعنی من در روز قیامت، از کسی که در روز قیامت، دو طرف صورت خود را بتراشد، دفاع نخواهم کرد، و ذمه او را به گردن نمی‌گیرم و او را معذور نمی‌دانم، و البته فتوا به حرمت هم نمی‌دهم، لذا چنین افرادی به یک فقیه جامع الشرایط دیگر مراجعه نمایند، که اگر آن فقیه، فتوا به جواز داد، از او جواب بگیرند.

ایشان در رابطه با حکم جواز قضاوت از سوی حاکم شرع فرمودند: اگر حاکم شرع و فقیه جامع الشرایط به یکی از مقلدین خود که مجتهد نیست اما نسبت به مسائل شرعی آگاهی دارد اذن دهد، می‌تواند قضاوت نماید.

آیت الله العظمی شیرازی در رابطه شرط اجتهاد برای قاضی فرمودند: این مساله محل اختلاف است و جماعتی از فقها معتقد به اجتهاد قاضی هستند و جماعتی دیگر هم چون صاحب جواهرالکلام و مرحوم آیت الله العظمی سید محمد شیرازی اجتهاد قاضی را لازم نمی‌دانند.

معظم له با تاکید بر لزوم عدالت در تقلید و قضاوت و امامت جماعت فرمودند: من چندی پیش مطلبی در رابطه با اجتهاد و تقلید نوشتم که در آن ۴۲ روایت در رابطه با مفهوم عدالت ذکر نموده ام که از جمع آن روایات می‌توان مفهوم آن را استنباط کرد اما صاحب عروة الوثقی در تعریف عدالت چنین گفته و من هم بر اساس وفاق و یا به تَبَعِ برخی از فقها آن را پذیرفته ام که عدالت ملکه است و صرف ترک محرمات و انجام واجبات بدون این ملکه ممکن نیست.

ایشان در توضیح بیشتر مفهوم عدالت فرمودند: عدالت ملکه ای است که فردی را به واسطه دارا بودن آن، عادل می‌گویند، هم چون شجاعت و کرم که ملکه‌هایی هستند که دارنده آنها را شجاع و کریم می‌نامند اما نتیجه عدالت آن است که انسان گناه انجام نمی‌دهد و اگر هم گناه انجام داد فورا پشیمان می‌شود و توبه می‌کند.

آیت الله العظمی شیرازی در رابطه با کاشف از ملکه عدالت فرمودند: دلیل خاص از روایات داریم که در احراز عدالت، ظن هم کافی است و لازم نیست علم وجود داشته باشد.

معظم له در ادامه فرمودند : اگر امام جماعت پس از انجام گناه استغفار کرد، مقتضای اصل صحت آن است که بگوییم که استغفار او صحیح است پس اگر هم عادل نبوده، عادل شده است و اگر چه با استغفار ملکه برنمی گردد اما دلیل خاص دارد.

ایشان در رابطه با حکم اقتدا به امام جماعتی که در هنگام سفر، برخی از مردم، یک نفر را برای نماز خواندن انتخاب می‌کنند، فرمودند: در روایت آمده که  لا تصل إلا خلف من تثق بدينه و امانته، لذا وقتی ماموم می‌خواهد اقتدا کند، باید بین خود و خدای خود، مطمئن باشد که این امام، مومن، شیعه و عادل است، و این اطمینان از هر جا که حاصل شود، کافی است، اما اگر اطمینان حاصل نشد، نمی‌تواند اقتدا کند، اما چنانچه بدون علم به عدالت امام جماعت، اقتدا کرد، اگر جاهل به این مساله بود، و در نماز خود، عملی که موجب بطلان نماز فرادا بشود را انجام نداده بود، مثلا از باب متابعت، دو رکوع نرفته بود، اعاده لازم ندارد، یعنی این نماز جماعت موجب بطلان نماز نمی‌شود.

آیت الله العظمی شیرازی در رابطه با این مساله که آیا امام جماعت باید خود را عادل بداند یا خیر ، فرمودند: در کتاب عروة الوثقی آمده، و غالبا فقها هم گفته اند که لازم نیست امام جماعت خودش را عادل بداند، اما اگر مامومین او را عادل می دانند ، اشکال ندارد، البته در قضاوت، قاضی باید خود را عادل بداند، وگرنه قضاوت او حرام است، و در مرجعیت هم باید خودش را عادل بداند، وگرنه فتوا دادن جایز نیست، اما در امام جماعت، مشهور این است که لازم نیست.

معظم له در رابطه با شرط عدالت برای امامت جماعت فرمودند: این شرط لازم است و احدی از فقها بر خلاف آن ، مطلبی را نگفته است.

ایشان با اشاره به روایتی از امام باقر : لَاتُصَلِّ إِلَّا خَلْفَ مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ، نماز نخوان مگر پشت سر کسی که به دین و امانت او مطمئن باشی، فرمودند: در این جا اطمینان به دین داشتن، به معنای مومن و اثنی عشری بودن است و مسلمان بودن کافی نیست، و اطمینان به امانت داشتن هم به معنای عادل بودن است.

آیت الله العظمی شیرازی در ادامه فرمودند: شرط عدالت برای امام جماعت احراز لازم دارد، و اگر انسان نمی‌داند که امام جماعت عادل است، نمی‌تواند پشت سر او نماز بخواند.

معظم له در رابطه با طریق کشف عدالت فرمودند: گاهی شخصی که ثقه است، می‌گوید این امام جماعت عادل است، و گاه از جهات دیگر احراز عدالت می‌شود ، اما بحثی در این جا مطرح است که در کتاب عروة الوثقی هم آمده و جماعتی از فقها معتقدند و من هم برداشتم همین است و آن این است که برای احراز عدالت، حُسن ظاهر کافی است، یعنی لازم نیست که انسان به باطن، یقین پیدا کند، البته این مساله محل خلاف است و اجماعی نیست، اما بسیاری از متاخرین بر این عقیده اند.

ایشان با ذکر مثالی در رابطه با طریق احراز عدالت فرمودند: گاه انسان وارد شهر یا روستایی می‌شود و می‌بیند که نماز جماعتی برقرار است، و امام جماعت را نمی‌شناسد، اما وقتی می بیند جمعی از مومنین پشت سر او اقتدا کرده اند، گاه این مساله موجب اطمینان می‌شود که اگر این شخص عادل نبود، این همه جمعیت پشت سر او نماز نمی‌خواندند، در چنین شرایطی برای او اطمینان حاصل می‌شود، و این اطمینان برای او حجت است.

آیت الله العظمی شیرازی در رابطه با شرایط امام جماعت فرمودند: اثنی عشری بودن امام جماعت و عدالت او از روایات مختلف برداشت می‌شود و من در شرح عروة الوثقی در باب تقلید، روایات مربوط به عدالت را که آن گونه که در ذهنم است که بیش از چهل روایت است، ذکر کرده ام، وقتی روایات را کنار هم جمع می‌کنیم، از  اَمَانَتِهِ معنای عادل بودن استنباط می‌شود، و اما این که معنای عدالت چیست؟، محل بحث و خلاف است، و ظاهرا عدالت به آن معناست که یعنی کسی که از گناه کردن بدش می آید و اگر گناه کرد، پشیمان می‌شود و توبه می‌کند.

معظم له در رابطه با تعریف برخی از فقها از عدالت که گفته شده است: «العدالة عبارة عن ملکة راسخة باعثة علی ملازمة التقوی من ترک المحرمات و فعل الواجبات»، عدالت عبارت است از ملکه راسخه­ای که باعث می­شود شخص عادل بر ترک محرمات و فعل واجبات ملازمت داشته باشد یعنی آن ملکه­­ای که منشأ ترک حرام و اتیان به واجب است، فرمودند: در این جا کاشف از ملکه، حُسن ظاهر است که انسان بر اساس آن، عدالت را کشف می‌کند ولو کشف ظنّی بوده و علم نباشد، و ظنّ در این جا یعنی حُسن ظاهر این فرد، که مشخص می‌کند که او ملکه‌ی عدالت را دارا می باشد، و همان گونه که همه‌ی ملکه‌ها نظیر ملکه‌ی شجاعت و ملکه‌ی کرم، مراتبی دارند، ملکه‌ی عدالت هم مراتبی دارد، که اقلّ مراتب آن برای احراز عدالت کافی است.

ایشان در رابطه با شرط مروت در عدالت فرمودند: آن چه که مسلّم است ، این است که عدالت چه در امامت جماعت و چه قضاوت و چه برای مرجعیت تقلید، شرط است، اما لزوم شرط مروت در عدالت، محل اختلاف است و مشهور میان  فقها نیست.

آیت الله العظمی شیرازی در ادامه فرمودند: مروت، تعبیر جماعتی از فقهاست که شرط در احراز عدالت را رعایت مروت دانسته اند، و بنا بر نظر این عده از فقها، اگر کسی عملی که خلاف مروت را  انجام دهد ولو آن عمل معصیت نباشد، عادل نیست.

معظم له هم چنین در رابطه با مصادیق خلاف مروت فرمودند: در رابطه با مصادیق خلاف مروت بودن، نیز اختلاف نظر وجود دارد، لذا مشهور میان فقها، خلاف مروت، شرط عدالت نیست، که عده ای از فقها نسبت به نظریه فتوا داده اند و برخی هم احتیاط وجوبی کرده اند.

ایشان در ادامه فرمودند: دلیل برخی از فقها برای این که مروت را شرط عدالت دانسته اند، چند روایت صحیحه است که یکی از آن ها صحیحه‌ی ابن أبي يعفور است، راوی در این روایت از معصوم سوال می کند: بم تعرف عدالة الرّجل بين المسلمين حتّي تقبل شهادتهم لهم و عليهم؟، چگونه انسان در میان مسلمانان به عدالت شناخته می شود تا شهادت او مورد قبول واقع شده و بتواند قضاوت کند ، حضرت در جواب فرمودند: أن تعرفوه بالستر والعفاف و كفّ البطن و الفرج و اليد و اللسان، یعنی او را به ستر و پوشاندن حیا و عفاف و نگاه داشتن شکم و فرج و دست و زبان بشناسی، لذا برخی از فقها با استفاده از این روایت گفته اند که این روایت اطلاق دارد و علاوه بر این که عادل نباید گناه کند، از انجام کارهایی که از آن‌ها در عرف، به خلاف مروت تعبیر می‌شود ، باید اجتناب کند.

آیت الله العظمی شیرازی دلیل رای جماعتی از فقها را همین گونه روایات صحیحه ذکر نموده و فرمودند: بر اساس نظر این دسته از فقها ، این روایات اطلاق دارد، لذا مطابق دیدگاه این عده، اگر کسی کار زشت عرفی انجام داد ، عادل نیست و نمی‌توان پشت سر او نماز خواند و یا شهادت و قضاوت او صحیح نیست، این جمع از فقها ، ستر و عفاف را فراتر از انجام گناه می‌دانند و قائل به ستر و عفاف مطلق هستند، که در اصطلاح به آن مروت گفته شده و خلاف آن را موجب ساقط شدن عدالت می‌دانند.

معظم له در ادامه فرمودند: در مقابل، عده ای از فقها معتقدند منظور از عدالت این است که کسی که گناه نمی‌کند، لذا اگر کسی خلاف مروت رفتار کرد، از عدالت ساقط نمی‌شود، و ستر و عفاف فقط نسبت به محرمات شرعی است.

لازم به ذکر است که مروت به معنی عملی است که خلاف شرع نیست ولی عرف آن را نمیپسندد.

ایشان در رابطه با برخی از احکام عدالت برای امامت جماعت فرمودند: در باب نماز جماعت، روایت خاص از معصوم علیه السلام وجود دارد که اگر انسان تصور می‌کرد که شخصی مسلمان و مومن و عادل است و پشت سر او نماز خواند اما بعدا مشخص شد که آن امام جماعت، عادل نبوده و یا مثلا حتی یهودی بوده است، به جهت دلیل خاص، نماز او باطل نیست.

آیت الله العظمی شیرازی با تاکید بر اینکه عدالت حقیقتی یکسان در همه جاست فرمودند: این مطلب از روایات برداشت می شود و فقط مراتب عدالت ممکن است فرق داشته باشد، مثلا فردی عادل است اما شخص دیگری عادل تر از اوست چرا که عدالت ملکه ای است که در همه ی افرادی که دارای این صفت هستند وجود دارد.

معظم له در رابطه با حکم آزار و ضرر رساندن به بدن فرمودند: خودکشی و انتحار و قتل نفس بر اساس آیات قرآن کریم و روایات جایز نمی‌باشد، و هم چنین قطع عضو و از بین بردن یکی از قوا و حواس پنج گانه هم بر اساس اجماع مسلمین و نه فقط فقهای شیعه جایز نیست، اما مورد سومی که کمتر فقیهی به آن متعرض شده و من آن را بررسی کرده ام این است که ایذاء نفس منجر به امراض عظیمه و بیماری‌های خطرناک هم چون سل و سرطان شود، بر اساس ارتکاز متشرعه جایز نیست، اما اگر ایذاء بدن موجب آسیب هایی شود که به مرور ایام بهبودی می‌یابد به خصوص در مواردی چون تطبیر و قمه زدن برای اقامه عزای حضرت سیدالشهداء و تعظیم شعائر الهی، اشکال ندارد.

ایشان در رابطه حکم شعائر حسینی اگر به صورت اتفاقی منجر به مرگ یا قطع عضو شود ، فرمودند: مرحوم نایینی در بیش از یکصد سال قبل در پاسخ به سوال اهالی بصره فرمودند: اگر انسان در عزای امام حسین علیه السلام مطابق با شعائری که امروزه بر آن ممارست می‌شود، انجام آن شعائر، باعث از دست رفتن توان او شد، یا دچار قطع عضو گردید، و یا منجر به مرگ او شد، و او علم به وقوع آنها نداشت، اشکالی در آن نیست، و پس از مرحوم نایینی ده‌ها فقیه دیگر هم نظر او را تایید کرده اند.

آیت الله العظمی شیرازی با اشاره به اینکه قول، فعل و تقریر معصوم علیه السلام حجت است، فرمودند: فعل امام حتی اگر یک بار هم صورت بگیرد، حجت است، مگر آنکه آن فعل در امور عادی صورت گرفته باشد، مثل آن که گفته شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به چه نحوی راه می‌رفتند و یا چگونه غذا می‌خوردند، که در این گونه مسائل و امور عادی، حجیت ندارد.

معظم له در ادامه فرمودند: اما در غیر از این موارد و امور عادی، فعل معصوم علیه السلام، همانند قول و تقریر معصوم، حجت است.

ایشان در رابطه با تفاوت مفهوم سیره و فعل معصوم علیه السلام فرمودند: معصوم علیه السلام اگر فعلی را انجام داد حجت است، اما سیره، عمل غیر معصومین است و زمانی حجیت پیدا می کند که همه‌ی افراد متدین آن را انجام دهند، اما اگر معصوم علیه السلام حتی اگر یک بار عملی را انجام داد، حجت است.

سایر موارد فقهی مطرح شده در این نشست علمی توسط آیت الله العظمی شیرازی به این شرح بود: حکم حجیت ظن و شک در واجبات و مستحبات، حکم مالکیت در عمق زمین و طبقات چندگانه ساختمان، حکم عدول در نیت نماز از متقدم به متاخر و بالعکس، حکم فروش چیزهای حرام به کسانی که نزد آنان حلال است، و شرح آیه ۳۰ سوره یس، از دیگر مواردی بود که در این نشست علمی توسط آیت الله العظمی شیرازی به آن‌ها اشاره و یا پاسخ داده شد.

لازم به ذکر است که سلسله نشست‌های علمی آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی به صورت روزانه در بیت معظم له در شهر مقدس قم خیابان چهارمردان کوچه ۶ راس ساعت ۱۰:۴۵ به وقت محلی برگزار می‌شود و شما می‌توانید به صورت مستقیم از شبکه امام حسین علیه السلام ماهواره یاهست فرکانس ۱۲۰۷۳ بیننده این نشست علمی باشید.